Τα οθωμανικά λουτρά στην Ελλάδα

«Μυρωδιά» ανατολής αποπνέουν τα ενενήντα οθωμανικά λουτρά, χαμάμ, που σώζονται σήμερα διάσπαρτα σε όλη την Ελλάδα, ως κατάλοιπα των κατακτητών. Από αυτά μόνο δύο εξακολουθούν να λειτουργούν, ένα στο νησί της Ρόδου και ένα στην Πάτρα, καθώς τα υπόλοιπα, είτε είναι έρημα είτε έτοιμα να γκρεμιστούν.

Τα περισσότερα που έχουν διασωθεί είναι μικρών διαστάσεων και μονά λουτρά, που λειτουργούσαν άλλες ώρες για τις γυναίκες και άλλες για τους άντρες, ανάλογα με το διακριτικό πανί που κρεμούσαν στην είσοδο. Λίγες πόλεις είχαν τη δυνατότητα στο παρελθόν να έχουν διπλά χαμάμ, με εισόδους από διαφορετικό πάντα δρόμο.

Σύμφωνα με την επίκουρη καθηγήτρια στο τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ, Αιμιλία Στεφανίδου, η οποία έκανε μελέτη για τα χαμάμ στην Ελλάδα: «Δύο μόνο από τα υπάρχοντα χαμάμ εξακολουθούν να λειτουργούν σήμερα, το Γενί χαμάμ της Ρόδου και το χαμάμ στην Άνω Πόλη της Πάτρας. Μερικά άλλα στεγάζουν πολιτιστικές δράσεις, ενώ λίγα ακόμα αποκαταστάθηκαν, αλλά δεν φιλοξενούν καμία χρήση. Τα υπόλοιπα παραμένουν αφρόντιστα και παραμελημένα, στεγάζουν βιοτεχνικούς χώρους και αποθήκες ή είναι κενά».

Τα οθωμανικά λουτρά κτίστηκαν στα κέντρα των πόλεων, στις περιοχές της αγοράς, και αποτελούσαν τόπους ανάπαυσης, υγιεινής, αλλά και θεραπείας για διάφορες παθήσεις, χώροι συναναστροφής και διασκέδασης των ανδρών και χωριστά των γυναικών. Ειδικά για τις γυναίκες ήταν οι μόνοι σχετικοί χώροι έξω από το σπίτι.

Οι επισκέψεις στα χαμάμ ήταν τακτικές, ως και μια φορά την εβδομάδα και απαραίτητες σε χαρακτηριστικές στιγμές των μουσουλμάνων. Ειδικά οι γυναίκες περνούσαν εκεί μέσα πολλές ώρες. Παρέμεναν και μετά το λούσιμο για να διασκεδάσουν με τραγούδια, χορούς και όργανα.

Σύμφωνα με τις πληροφορίες που περιλαμβάνει η μελέτη της κας Στεφανίδου, τον 17ο αιώνα σχεδόν σε κάθε πόλη υπήρχε ένα ή και περισσότερα δημόσια χαμάμ, και πολλά μικρά ιδιωτικά, που φτάνανε τα 300 στη Θεσσαλονίκη, τα 70 στη Βέροια και την Κόρινθο, τα 50 στις Σέρρες. Όταν μια πόλη ήταν μικρή ή υπήρχε έλλειψη νερού, όπως η Μονεμβασιά, δεν υπήρχαν καθόλου λουτρά, ενώ όταν η πόλη βρισκόταν κοντά σε λίμνη ή θάλασσα, όπως η Καστοριά και το Αίγιο λειτουργούσαν μόνο το χειμώνα.

Όπως αναφέρει η επίκουρη καθηγήτρια του ΑΠΘ, «η ανάγκη για συντήρηση και αποκατάσταση των οθωμανικών λουτρών προβάλλει για άλλη μια φορά επιτακτικά. Πολλά από τα μικρά χαμάμ που βρίσκονται κοντά σε περιοχές με νερά καταστρέφονται από τη βλάστηση και από τα κλαδικά και τις ρίζες των δέντρων που διαλύουν τους τοίχους και τους θόλους».

Τα παλαιότερα χαμάμ που κατασκευάστηκαν στην Ελλάδα είναι κτίσματα του τέλους του 14ου αιώνα. Βρίσκονται στις πρώτες πόλεις που κατακτήθηκαν από τους Οθωμανούς και υπήρξαν σημαντικά κέντρα και σταθμοί όπως: το χαμάμ του Αχί Τουρχάν στις Φέρρες, πόλη σταθμό πάνω στην Εγνατία οδό, κτισμένο το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα, το χαμάμ του κατακτητή της Θράκης και Μακεδονίας Γαζί Εβρενός Μπέη στα Γιαννιτσά.

Τα μεγάλα και επιβλητικά χαμάμ καλύπτονταν με μεγάλους ημισφαιρικούς τρούλους, ειδικά στις αίθουσες των αποδυτηρίων, που το μέγεθος τους μπορούσε να συγκριθεί με τους αντίστοιχους τρούλους των μεγαλύτερων τζαμιών στην Ελλάδα. Οι μεγάλες, τετράγωνες, αίθουσες των αποδυτηρίων είχαν συνήθως σιντριβάνι στο κέντρο, ενώ ακολουθούσαν οι χλιαροί και ζεστοί τόποι.